Zachowanie człowieka – jego przyczyny, skutki i możliwości wpływu na nie, jest jednym centralnych punktów zainteresowania psychologii.
Samoświadomość w tej materii jest niezwykle ważna. Chciałabym , abyś lepiej rozumiał dlaczego coś robisz i mógł świadomiej wpływać na swoje zachowania, dlatego opiszę krótko kilka teorii.
Dziś zacznę od behawioryzmu – najbardziej podstawowego nurtu badającego zachowanie (zarówno zwierząt jak i ludzi) . U podstaw tej teorii leży założenie, że wszystko należy badać eksperymentalnie, a zachowanie człowieka jest bardzo podobne do zachowania zwierząt.
Jeśli człowieka będziemy rozważać w aspekcie czysto behawioralnym, to aby tłumaczyć nasze zachowania odwołamy się do teoriiwarunkowania: klasycznego, odkrytego przez Pawłowa oraz instrumentalnego badanego przez Skinnera.
Nie będę opisywała dokładnie jak Pawłow odkrył warunkowanie klasyczne, skupie się na jego istocie. Warunkowanie klasyczne dotyczy bezpośredniego skojarzenia bodźca z reakcją.
Klasycznym przykładem jest oczywiście ślinienie się psa na dźwięk dzwonka, ale może to być również wyuczony odruch hamowania na widok czerwonego światła lub wzrost stresu na widok szefa. (Jeśli wielokrotnie zdarzało się, że gdy szef wzywał Cię do gabinetu i zostawałeś wtedy bardzo mocno skrytykowany, to obecnie gdy tylko słyszysz informację, że szef Cię wzywa lub nawet kogokolwiek z Twoich kolegów, odczuwasz automatycznie negatywne emocje związane z sytuacją wysłuchiwania pretensji szefa. Nawet sam widok szefa lub wejście do jego gabinetu podczas jego nieobecności może wywołać te negatywne emocje. Pierwotnym bodźcem był krzyk szefa, reakcją twoje pobudzenie emocjonalne.)
Większość lęków jakich doświadczamy w życiu, powstało na skutek warunkowania klasycznego. Jeśli ugryzł Cie kiedyś pies, teraz boisz się wszystkich psów. Jeżeli zatrułeś się kiedyś chińskim jedzeniem, to już sam zapach chińszczyzny wywołuje u Ciebie mdłości. Stało się tak na skutek uogólnienia reakcji awersyjnej na inne, ale podobne bodźce.
Warunkowanie instrumentalne jest nieco bardziej skomplikowane. Służy do podtrzymywania lub oduczania pewnych zachowań, za pomocą wzmocnień negatywnych i pozytywnych, zwanych potocznie, choć niestety bywa, że błędnie karami i nagrodami.
Jeśli np. za każdym razem gdy Twoje dziecko dostaje 5 dajesz mu za to cukierka, to Twoje dziecko będzie częściej starało się dostawać dobre stopnie, by otrzymać słodką nagrodę. Na ludzi warunkowanie takie działa jednak gdy nagroda będzie wystarczająca atrakcyjna i motywująca dla danej osoby. Jeśli twoje nastoletnie dziecko nie chce się uczyć, a Ty obiecasz mu, że jeśli zda maturę dostanie batonik , który i tak może sobie kupić w każdym momencie, nie będzie to dla niego zbyt motywująca nagroda i nie spodziewaj się nagłego i spektakularnego zainteresowania szkołą.
Podobnie jak podtrzymywanie zachowania, działa ich wygaszanie. Np. za każdym razem gdy szczur chce uciec z klatki zostaje porażony prądem, wkrótce zaniecha prób ucieczki. Często chcemy wykorzystać tę zasadę intuicyjnie i niestety często popełniamy błąd. Człowiek jest o wiele bardziej skomplikowani niż zwierzę i trzeba modyfikować proste techniki, by działały na ludzi.
Jeśli za każdym razem, gdy Twoje dziecko przyniesie zły stopień, to zrobisz mu awanturę i zabronisz mu oglądać telewizję, prawdopodobnie nie przyniesie to spodziewanego rezultatu. Może to wywołać jedynie bunt i problemy emocjonalne twojego dziecka, co tylko pogłębi obniżenie jego wyników w nauce i wpadniecie w błędne koło. Dużo lepiej jest porozmawiać z dzieckiem o problemach i dać mu wsparcie. Wzmacniaj wyraźnie pochwałami i nagrodami każdy fakt poprawy. Kary działają natychmiastowo, ale krótkotrwale. W dłuższej perspektywie zdecydowanie lepiej sprawdzają się nagrody i wzmacnianie pozytywnego zachowania.
Jeśli chcesz zlikwidować jakieś zachowanie np. przeklinanie Twojego przedszkolaka, absolutnie nie śmiej się i nie krzycz na dziecko gdy użyje brzydkiego słowa. Udawaj, że tego nie słyszysz i rób tokonsekwentnie (uwaga! konsekwencja ma tu kluczowe znaczenie, bak konsekwencji oznacza wzmocnienie negatywnego zachowania). Gdy dziecko zacznie mówić dobrze – pochwal je. Dla dziecka największą nagrodą jest uwaga rodziców. Jeśli zignorujesz jakieś zachowanie udając, że go nie dostrzegasz, dziecko uzna, że nie warto tego robić. Jeśli robisz awanturę, to w oczach dziecka jest to nagroda – zwracasz na nie całą swoją uwagę. Możesz mieć pewność, że nie zaprzestanie złego zachowania, wręcz je wzmocni . Dzieci bardzo szybko się uczą i spodziewaj się, że Twoja pociecha będzie się źle zachowywała za każdym razem gdy będzie chciała, żebyś poświęcił jej swój czas. Możesz oczywiście to zmienić . Zwracaj uwagę na dziecko, chwal je i baw się z nim gdy jest grzeczne, a ignoruj je, gdy zachowuje się niewłaściwie. Dziecko nauczy się wtedy, że grzeczne zachowanie zwraca Twoją uwagę i daje mu nagrodę, wiec będzie się ładnie zachowywać.
Dodatkowo, warunkowanie instrumentalne może mieć kilka odmian. Może być regularne: jeśli za każdym razem, gdy szczur wykonana prawidłowo zadanie, dostanie nagrodę lub jeśli szczur by otrzymać nagrodę, musi wykonać poprawnie zadanie aż kilka razy, ale zawsze jest to ta sama liczba powtórzeń. Warunkowanie instrumentalne może mieć także charakter nieregularny: gdy nagroda jest dawana zupełnie losowo.
W zależności od rodzaju warunkowania różna jest jego trwałość. Okazało się, że gdy szczur dostający za każdym razem nagrodę za prawidłowe zachowanie, przestanie być nagradzany, zaniecha on swojego zachowania już po kilku nienagrodzonych próbach. Szczury, które dostawały nagrodę rzadziej, ale regularnie, dłużej wykonują już nienagradzane zachowanie, jednak największą determinację mają szczury, które były nagradzane nieregularnie.
W pewnym sensie ludzie działają podobnie. Np. gdy regularnie dostawałeś pensję i nagle pojawiają się opóźnienia, bardzo szybko odczujesz niepokój i pomyślisz o zmianie posady. Przykładem nieregularnego wzmacniania jest hazard . Uzależnia on bardzo łatwo, gdyż nagrody w postaci wygranej są nieregularne i losowe, łudzą gracza uczuciem „a może tym razem się uda” lub „tyle razy przegrałem więc w końcu muszę wygrać”. Podobnie działa Twój brak konsekwencji, gdy raz za coś karzesz, a raz nie, to Twoje dziecko będzie długo próbowało w myśl zasady „a może tym razem się uda!”
Na szczęście człowiek ma rozum i jego zachowania związane są z wieloma czynnikami, między innymi z myśleniem, a dokładniej ze sposobami wyjaśniania pewnych wydarzeń. Ale o tym napiszę w kolejnym artykule.
Co Ty o tym sądzisz?
Maria Tarczyńska
